गुढीपाडव्याचा इतिहास आणि महत्त्व
लेखक: आपले नाव | दिनांक: २८ मे २०२५
गुढीपाडवा हा सण विविध ऐतिहासिक आणि धार्मिक घटनांशी संबंधित आहे:
- ब्रह्मदेवाने सृष्टीची निर्मिती- पौराणिक कथांनुसार, ब्रह्मदेवाने या दिवशी सृष्टीची निर्मिती केली, म्हणून हा दिवस नवचैतन्याचा प्रतीक मानला जातो.
- शालिवाहन राजाचा विजय– शालिवाहन राजाने शत्रूंवर विजय मिळवून शक संवत्सराची स्थापना केली, ज्याची सुरुवात गुढीपाडव्यापासून होते.
- रामाचा अयोध्येत परतावा – रामायणानुसार, भगवान राम 14 वर्षांच्या वनवासानंतर अयोध्येत परतले, आणि त्या आनंदात लोकांनी गुढी उभारली.
ब्रह्मदेवाने या दिवशी विश्व निर्मिले, असे सांगितले आहे.
श्रीराम अयोध्येला परत आले. प्रभू रामचंद्रांनी चौदा वर्षे वनवास भोगून लंकाधिपती रावण व राक्षसांचा पराभव करून या दिवशीच अयोध्येत प्रवेश केला.
शालिवाहन नावाच्या कुंभाराच्या मुलाने शकांचा पराभव करण्यासाठी सहा हजार मातीच्या सैनिकांचे पुतळे तयार केले व त्यात प्राण घालून त्यांच्या साह्याने याच दिवशी शकांचा पराभव केला अशी आख्यायिका प्रचलित आहे. याच शालिवाहन राजाच्या नावाने नवीन कालगणना शालिवाहन शक चालू झाला.
प्राचीन मानवाने जेव्हा देवाची कल्पना केली आणि पूजा करायला सुरुवात केली तीच देवीच्या, स्त्रीच्या रूपात सुरू केली. ती स्त्री म्हणजे आदिशक्ती, आदिमाता पार्वती असे मानले जाते. पार्वती आणि शंकराचे लग्न पाडव्यादिवशी ठरले. पाडव्यापासून तयारीला सुरुवात होऊन तृतीयेला लग्न झाले. पाडव्यादिवशी पार्वतीच्या शक्तिरूपाची पूजा करतात. यालाच चैत्र नवरात्र म्हणतात. लग्नानंतर नवमीला योगिनींची अधिपती म्हणून पार्वतीची अभिषेक झाला. काश्मिरी मुलींना पार्वतीचे रूप असे श्रीकृष्णाने म्हणले आहे. पार्वती लग्न झाले की माहेरवाशिणी म्हणून महिनाभर माहेरी राहते. तेव्हा तिच्या कौतुकासाठी चैत्रगौरीचे हळदीकुंकू केले जाते. अक्षयतृतीया यादिवशी ती सासरी जाते. संदर्भ- शक्रोत्सवाचे उल्लेख संस्कृत रघुवंशात व भासांचे ‘मध्यमव्यायोग‘, शूद्रकाचे ‘मृच्छकटिकम्‌‘ या नाटकांमध्ये आले आहेत.
गुढी उभारण्याची परंपरा
गुढी उभारणे हा या सणाचा मुख्य भाग आहे. गुढी तयार करण्यासाठी खालील घटकांचा वापर केला जातो:
- उंच बांबू-गुढीचा आधार म्हणून वापरला जातो.
- रेशमी वस्त्र– केशरी, पिवळ्या किंवा हिरव्या रंगाचे रेशमी वस्त्र बांबूवर गुंडाळले जाते.
- कडुलिंब आणि आंब्याच्या पानांची माळ – गुढीला सजवण्यासाठी वापरली जाते.
- फुलांची माळ आणि साखरेची गाठी – शुभेच्छा आणि गोडवा दर्शवण्यासाठी वापरल्या जातात.
- तांब्याचा किंवा चांदीचा कलश – गुढीच्या शिखरावर ठेवला जातो, जो विजय आणि समृद्धीचे प्रतीक आहे.
गुढी घराच्या मुख्य दरवाज्याजवळ उभारली जाते आणि तिची पूजा केली जाते.
सणाच्या परंपरा आणि उत्सव
गुढीपाडव्याच्या दिवशी खालील परंपरा पाळल्या जातात:
- स्नान आणि नवीन कपडे- लोक लवकर उठून अभ्यंगस्नान करतात आणि नवीन वस्त्र परिधान करतात.
- घराची सजावट–घराच्या प्रवेशद्वारावर रंगोळी काढली जाते आणि तोरण लावले जाते.
- गुढीची पूजा – गुढीची पूजा करून तिला फुले, हळद-कुंकू अर्पण केले जाते.
- पंचांग श्रवण – नवीन वर्षाच्या भविष्यकथनासाठी पंचांग वाचले जाते.
- आपट्याची पाने वाटणे – आपट्याची पाने सुवर्णाचे प्रतीक मानून एकमेकांना दिली जातात.
पारंपरिक खाद्यपदार्थ
गुढीपाडव्याच्या दिवशी खास पारंपरिक पदार्थ तयार केले जातात:
- पन्हं- कैरीपासून बनवलेले थंड पेय.
- पुरणपोळी– गोड डाळीच्या पुरणाने भरलेली पोळी.
- श्रीखंड –गोड दही, जे पुरणपोळीबरोबर खाल्ले जाते.
- कडुलिंब आणि गूळ –कडुलिंबाच्या कडवटपणासोबत गूळाचा गोडवा जीवनातील सुख-दुःखाचे प्रतीक मानले जाते.
इतर प्रांतांतील साजरा
गुढीपाडवा हा सण महाराष्ट्रात प्रमुखत्वे साजरा केला जातो, परंतु भारतातील इतर प्रांतांमध्येही नववर्षाच्या रूपात विविध नावांनी साजरा केला जातो:
- उगादी- कर्नाटक, आंध्र प्रदेश आणि तेलंगणामध्ये.
- चेटीचंद– सिंधी समाजात.
- नवरेह –काश्मिरी पंडितांमध्ये.
- पुथांडू –तमिळनाडूमध्ये.
- विशू –केरळमध्ये.
सामाजिक आणि सांस्कृतिक महत्त्व
गुढीपाडवा हा सण केवळ धार्मिक नसून सामाजिक आणि सांस्कृतिक दृष्टिकोनातूनही महत्त्वाचा आहे:
- नवीन सुरुवात-नवीन उपक्रमांची सुरुवात करण्यासाठी हा दिवस शुभ मानला जातो.
- कृषी महत्त्व– रबी पिकांच्या कापणीचा प्रारंभ या दिवशी होतो.
- सामाजिक एकता –कुटुंबीय आणि मित्रमंडळी एकत्र येऊन सण साजरा करतात, ज्यामुळे सामाजिक बंध मजबूत होतात.
निष्कर्ष
गुढीपाडवा हा सण नवचैतन्य, समृद्धी आणि विजयाचे प्रतीक आहे. हा दिवस नवीन वर्षाच्या शुभेच्छांसह जीवनात सकारात्मकतेचा संचार करतो.