लोकमान्य टिळक: भारतीय स्वातंत्र्य संग्रामाचे धगधगत ज्योत
लेखक : आपले नाव | दिनांक : 28 मे 2025
- प्रस्तावना
- प्रारंभिक जीवन आणि शिक्षण
- टिळकांचे सामाजिक व राजकीय विचार
- केसरी आणि मराठा: पत्रकारितेतील योगदान
- सार्वजनिक गणेशोत्सव आणि शिवजयंतीचा प्रारंभ
- ब्रिटिश सत्तेविरुद्ध संघर्ष
- स्वराज्याची भूमिका आणि घोषवाक्य
- मंडालेतील कारावास
- होमरूल लीग आणि आंतरराष्ट्रीय दृष्टिकोन
- टिळकांचा वारसा आणि प्रभाव
- निष्कर्ष
प्रस्तावना
लोकमान्य टिळक हे भारतीय स्वातंत्र्य चळवळीतील एक तेजस्वी सूर्य होते. "स्वराज्य हा माझा जन्मसिद्ध हक्क आहे आणि तो मी मिळवणारच" हे त्यांचे घोषवाक्य केवळ इतिहासात अजरामर झाले नाही, तर ते आजही जनमानसाला प्रेरणा देते.
प्रारंभिक जीवन आणि शिक्षण
बाल गंगाधर टिळक यांचा जन्म 23 जुलै 1856 रोजी रत्नागिरी जिल्ह्यातील चिखली गावात झाला. त्यांच्या वडिलांचे नाव गंगाधर रामचंद्र टिळक होते, जे संस्कृतचे प्राध्यापक होते. टिळकांनी आपले प्रारंभिक शिक्षण पुण्यात पूर्ण केले आणि पुढे त्यांनी डेक्कन कॉलेजमधून गणित व संस्कृत या विषयांमध्ये पदवी घेतली.
टिळकांचे सामाजिक व राजकीय विचार
टिळकांनी सामाजिक सुधारणांची गरज मान्य केली, पण त्यांनी भारतीय संस्कृती व परंपरांचा सन्मान राखत त्या सुधारणा सुचवल्या. त्यांनी प्राचीन भारतीय धर्मग्रंथांवर आधारित न्यायशास्त्राचा अभ्यास केला आणि ‘गीतारहस्य’ सारख्या ग्रंथाच्या माध्यमातून कर्मयोगाचे महत्त्व पटवून दिले.
राजकीयदृष्ट्या, टिळक हे 'गरमपंथी' नेते होते. त्यांनी 'मवाळ' नेत्यांपेक्षा अधिक ठामपणे ब्रिटिश सत्तेविरोधात भूमिका घेतली.
केसरी आणि मराठा: पत्रकारितेतील योगदान
टिळकांनी 1881 मध्ये 'केसरी' (मराठी) आणि 'मराठा' (इंग्रजी) ही दोन वृत्तपत्रे सुरू केली. या माध्यमातून त्यांनी जनजागृती केली, ब्रिटिशांच्या अन्यायकारक धोरणांचा निषेध केला आणि स्वराज्याची मागणी उचलून धरली.
उदाहरणार्थ1897 च्या प्लेग साथीवेळी ब्रिटिश अधिकाऱ्यांच्या दडपशाहीचा टिळकांनी ‘केसरी’मध्ये केलेला निषेध त्यांच्यावर देशद्रोहाचा खटला भडकवणारा ठरला.
सार्वजनिक गणेशोत्सव आणि शिवजयंतीचा प्रारंभ
टिळकांनी 1893 मध्ये सार्वजनिक गणेशोत्सवाची सुरुवात केली. यामागे धार्मिक उद्देश नसून सामाजिक एकजूट आणि राजकीय जागृती हा हेतू होता. तसेच, शिवाजी महाराजांची जयंतीही सार्वजनिक पद्धतीने साजरी करून त्यांनी मराठ्यांच्या स्वाभिमानाला नवी धार दिली.
ब्रिटिश सत्तेविरुद्ध संघर्ष
टिळकांनी 1897, 1908 आणि 1916 मध्ये एकूण तीन वेळा कारागृहवास भोगला. विशेषतः 1908 मध्ये त्यांना 6 वर्षांची शिक्षा झाली आणि त्यांना बर्माच्या मंडाले कारागृहात नेण्यात आले.
स्वराज्याची भूमिका आणि घोषवाक्य
"स्वराज्य हा माझा जन्मसिद्ध हक्क आहे आणि तो मी मिळवणारच" हे टिळकांचे विधान स्वातंत्र्यलढ्यातील एक टर्निंग पॉइंट ठरले. यामुळे सामान्य जनतेत राजकीय जागरूकता निर्माण झाली आणि अनेक तरुण स्वातंत्र्य संग्रामात सामील झाले.
मंडालेतील कारावास
1908 ते 1914 पर्यंत टिळक मंडालेच्या तुरुंगात होते. येथे त्यांनी 'भगवद्गीता'वर आधारित ‘गीतारहस्य’ हा ग्रंथ लिहिला, ज्यामध्ये त्यांनी कर्मयोगाचा पुरस्कार केला. हा ग्रंथ आजही तत्त्वज्ञानाचा एक महत्त्वाचा स्त्रोत मानला जातो
होमरूल लीग आणि आंतरराष्ट्रीय दृष्टिकोन
1916 मध्ये टिळकांनी अ‍ॅनी बेझंट यांच्यासोबत ‘होमरूल लीग’ स्थापन केली. या चळवळीमुळे स्वराज्याची मागणी राष्ट्रीय पातळीवर पोहोचली. टिळकांनी ब्रिटिश संसदेतील सदस्यांशीही संपर्क साधून भारताच्या स्वातंत्र्याची मागणी आंतरराष्ट्रीय स्तरावर मांडली.
टिळकांचा वारसा आणि प्रभाव
टिळक हे गांधीजीपूर्व काळातील सर्वांत प्रभावशाली नेते होते. महात्मा गांधींनी त्यांना 'आधुनिक भारताचा निर्माता' असे संबोधले होते. टिळकांचे विचार, लेखन आणि कृती आजही भारतीय राजकारण व समाजासाठी मार्गदर्शक आहेत.
निष्कर्ष
लोकमान्य टिळकांचे जीवन हे धैर्य, बौद्धिक प्रखरता आणि देशभक्तीचे उत्तम उदाहरण आहे. त्यांनी केवळ राजकारणच नव्हे, तर समाजजीवन, शिक्षण, धर्म आणि पत्रकारिता यामध्येही अत्यंत मोलाचे योगदान दिले. त्यांच्या विचारांची आणि कार्याची प्रेरणा आजच्या पिढीला अधिक जबाबदार आणि सजग नागरिक होण्याची प्रेरणा देते.
अंतिम विचार
लोकमान्य टिळक आजही "लोकमान्य" आहेत कारण त्यांनी खऱ्या अर्थाने लोकांच्या मनात स्थान मिळवले. त्यांच्या कार्याला व विचारसरणीला उजाळा देणं म्हणजे आपल्या इतिहासाशी नातं घट्ट करणं आहे.
लोकमान्य बाळ गंगाधर टिळक हे भारतीय स्वातंत्र्य चळवळीतील अग्रगण्य आणि प्रभावी नेते होते. त्यांचा जन्म 23 जुलै 1856 रोजी रत्नागिरी जिल्ह्यातील चिखली या गावात झाला. त्यांनी पुण्याच्या डेक्कन कॉलेजमधून गणित आणि संस्कृत विषयात पदवी घेतली.
टिळकांचे जीवन राजकीय, सामाजिक, शैक्षणिक व धार्मिक सुधारणांसाठी समर्पित होते. त्यांनी 1881 मध्ये 'केसरी' (मराठी) आणि 'मराठा' (इंग्रजी) हे दोन वृत्तपत्र सुरु करून जनतेत राष्ट्रीयता आणि ब्रिटिशांविरोधात जनजागृती केली. त्यांनी शिक्षण हे मातृभाषेतून असावे आणि विद्यार्थ्यांमध्ये राष्ट्रप्रेम जागवणारे असावे, असा आग्रह धरला.
टिळक हे ‘गरमपंथी’ नेते होते. त्यांनी लोकांमध्ये स्वराज्याची भावना निर्माण केली. "स्वराज्य हा माझा जन्मसिद्ध हक्क आहे आणि तो मी मिळवणारच" हे त्यांचे घोषवाक्य इतिहासात अजरामर झाले. त्यांनी सार्वजनिक गणेशोत्सव आणि शिवजयंतीच्या माध्यमातून समाज संघटित केला.
त्यांच्यावर तीन वेळा ब्रिटिश सरकारने देशद्रोहाचे खटले दाखल केले. 1908 मध्ये त्यांना सहा वर्षांची शिक्षा देऊन मंडाले (बर्मा) येथे तुरुंगात पाठवण्यात आले. तिथे त्यांनी ‘गीतारहस्य’ हा ग्रंथ लिहिला. त्यांनी 1916 मध्ये होमरूल लीगची स्थापना केली आणि भारतीय स्वराज्याची मागणी आंतरराष्ट्रीय स्तरावर मांडली
लोकमान्य टिळक यांचे निधन 1 ऑगस्ट 1920 रोजी मुंबईत झाले. ते गेले असले तरी त्यांचे विचार आजही प्रेरणादायी ठरतात.
लोकमान्य टिळक हे भारतीय स्वातंत्र्य चळवळीतील पहिले खरे जननेते होते. त्यांनी राजकीय स्वतंत्रतेची भावना जनसामान्यांमध्ये पोहोचवण्याचे काम केले. टिळकांनी भारतीय राष्ट्रीय काँग्रेसमध्ये 'गरमपंथी' विचारसरणी मांडली, जी मवाळ नेत्यांपेक्षा अधिक आक्रमक आणि ठाम होती.
त्यांनी 'केसरी' आणि 'मराठा' या वृत्तपत्रांद्वारे ब्रिटिश सरकारच्या अन्यायकारक धोरणांचा निषेध केला आणि जनतेमध्ये राष्ट्रवाद जागवला. टिळकांनी 1905 च्या ‘वंगभंग’ च्या विरोधात मोठ्या प्रमाणावर आंदोलन केले आणि ‘स्वदेशी चळवळी’ला चालना दिली.
1908 मध्ये मुंबईत वासुदेव बळवंत फडके यांच्याशी संबंधित खटल्याच्या पार्श्वभूमीवर टिळकांनी ‘केसरी’ मध्ये एक लेख लिहिल्यामुळे त्यांच्यावर देशद्रोहाचा खटला दाखल झाला. त्यांना मंडाले तुरुंगात पाठवण्यात आले. तुरुंगात असतानाही त्यांनी ‘भगवद्गीता’वर आधारित ‘गीतारहस्य’ ग्रंथ लिहिला, ज्यामध्ये कर्मयोगावर भर देण्यात आला आहे
1916 मध्ये त्यांनी अ‍ॅनी बेझंट यांच्यासोबत 'होमरूल लीग' ची स्थापना केली. यामुळे स्वराज्याच्या मागणीला व्यापक जनसमर्थन मिळाले. टिळकांनी स्वराज्य ही मागणी राजकीय व सामाजिक स्तरावर दृढपणे मांडली. त्यांच्या कार्यामुळेच गांधीजींसारख्या पुढील नेत्यांना एक मजबूत पायाभूत आंदोलनाची शिदोरी मिळाली.
लोकमान्य टिळक यांनी 1893 मध्ये सार्वजनिक गणेशोत्सवाची आणि शिवजयंती साजरी करण्याची परंपरा सुरू केली. त्यामागचा मुख्य उद्देश धार्मिक नव्हता, तर ब्रिटिशांच्या राजवटीत भारतीयांना एकत्र आणणे, त्यांच्यात राष्ट्रीय ऐक्य व जागरूकता निर्माण करणे हा होता.
त्या काळात ब्रिटिश सरकारने लोकांच्या मोठ्या संख्येने एकत्र येण्यावर बंदी घातली होती. टिळकांनी धार्मिक उत्सवांचा उपयोग करून समाजात एकजूट निर्माण केली. सार्वजनिक गणेशोत्सव हे एक असे व्यासपीठ बनले जिथे लोक देशभक्तीपर भाषणं, देशभक्त गीतं आणि ऐतिहासिक नाटके सादर करू लागले. त्यामुळे भारतीय समाजात आत्मभान व स्वाभिमान जागवला गेला.
शिवजयंती साजरी करून त्यांनी शिवाजी महाराजांचे शौर्य, स्वराज्यसंकल्प आणि नेतृत्वगुण जनतेसमोर मांडले. यामुळे नव्या पिढीत प्रेरणा निर्माण झाली आणि स्वातंत्र्यसंग्राम अधिक मजबूत झाला.
या दोन्ही उत्सवांनी फक्त धार्मिक उत्सव म्हणून नव्हे, तर सामाजिक आणि राजकीय जागृतीचे साधन म्हणून ऐतिहासिक भूमिका बजावली.
‘गीतारहस्य’ हा ग्रंथ लोकमान्य टिळकांनी 1908 ते 1914 या काळात बर्मातील मंडाले तुरुंगात लिहिला. हा ग्रंथ भगवद्गीतेच्या तात्त्विक आणि व्यावहारिक विश्लेषणावर आधारित आहे.
टिळकांनी या ग्रंथात भगवद्गीतेतील हाच खरा संदेश असल्याचे प्रतिपादन केले आहे. त्यांच्या मते भगवद्गीतेचा खरा हेतू म्हणजे कर्तव्य पालन, निष्काम कर्म, आणि सक्रिय जीवन जगणे हे आहे. त्यांनी श्रीकृष्णाने अर्जुनाला दिलेल्या उपदेशाचा सखोल अभ्यास करून गीतेचा समाजजीवनात वापर कसा करता येईल हे स्पष्ट केले.
‘गीतारहस्य’ ग्रंथामुळे धार्मिक ग्रंथ फक्त भक्ती आणि वैराग्यासाठी नसून समाज व राष्ट्रनिर्मितीसाठीही उपयोगी ठरू शकतात हे टिळकांनी दाखवून दिले