डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर

डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर : भारतीय संविधानाचे शिल्पकार आणि सामाजिक क्रांतीचे नेतृत्व

लेखक : आपले नाव | दिनांक : 28 मे 2025

---

प्रस्तावना

डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर हे भारताच्या इतिहासातील एक थोर विचारवंत, समाजसुधारक, कायदेतज्ज्ञ आणि दलितांच्या हक्कांसाठी लढणारे क्रांतिकारी नेते होते. त्यांनी केवळ भारताच्या संविधानाचे शिल्पकार म्हणूनच नव्हे, तर समाजातील विषमतेच्या विरोधात आवाज उठवणारा निर्भीड योद्धा म्हणूनही आपली अमिट छाप सोडली आहे.

जन्म आणि बालपण

---

बाबासाहेबांचा जन्म १४ एप्रिल १८९१ रोजी मध्य प्रदेशातील म्हाव (सध्याचे डॉ. आंबेडकर नगर) येथे झाला. त्यांच्या वडिलांचे नाव रामजी मालोजी आंबेडकर होते आणि ते ब्रिटिश सैन्यात सूबेदार पदावर कार्यरत होते. आंबेडकर हे महार समाजात जन्मले, जो त्या काळात अस्पृश्य मानला जात असे. लहानपणापासूनच डॉ. आंबेडकर यांनी शिक्षणासाठी खूप संघर्ष केला. शाळेत त्यांना पाण्यालाही हात लावू दिला जात नव्हता, पण तरीही त्यांनी शिक्षण सोडले नाही.

उच्च शिक्षणाचा प्रवास

---

बाबासाहेबांनी शिक्षणात सातत्याने प्राविण्य मिळवले. त्यांची शैक्षणिक कारकीर्द ही प्रेरणादायक आहे:

• एल्फिन्स्टन कॉलेज, मुंबई येथून पदवी प्राप्त केली.
• १९१३ मध्ये कोलंबिया विद्यापीठ, अमेरिका येथे त्यांनी M.A. व नंतर Ph.D. (Economics) पदवी प्राप्त केली.
• त्यानंतर तेलंडन स्कूल ऑफ इकॉनॉमिक्सयेथे गेले आणि D.Sc. इन इकॉनॉमिक्स ही पदवी मिळवली.
• ते ग्रेज़ इन, लंडनयेथून बार-एट-लॉ ही कायद्याची पदवी घेऊन भारतात परतले.

त्यांचे शिक्षण फक्त वैयक्तिक यशासाठी नव्हते, तर समाजासाठी संघर्षाची तयारी होती.

सामाजिक सुधारणांसाठी संघर्ष

---

डॉ. आंबेडकरांनी समाजातील जातिव्यवस्थेच्या विरोधात उग्र लढा दिला. त्यांनी दलित समाजाला आत्मसन्मान, समानता आणि शिक्षण मिळवून देण्यासाठी अनेक चळवळी उभारल्या:

• चवदार तळे आंदोलन (१९२७) महाड येथे सार्वजनिक पाणवठ्यावर अस्पृश्यांनाही अधिकार मिळावा म्हणून लढा.
• मनुस्मृती दहन:स्त्री आणि शूद्रांना दुय्यम दर्जा देणाऱ्या ग्रंथाचा विरोध.
• कालाराम मंदिर प्रवेश आंदोलन:येनाशिक येथील आंदोलन, जे मंदिर प्रवेश हक्कांसाठी होते.

त्यांनी स्पष्ट सांगितले होते, "माझा जन्म हिंदू म्हणून झाला असला तरी मी हिंदू म्हणून मरणार नाही."

राजकारणातील सहभाग

---

डॉ. आंबेडकर यांनी समाजसुधारणेसोबतच राजकारणातही सक्रिय भाग घेतला. त्यांनी "स्वतंत्र मजूर पक्ष" (Independent Labour Party) आणि नंतर "शेड्युल्ड कास्ट्स फेडरेशन" स्थापन केले. १९४७ साली, भारत स्वतंत्र झाल्यावर पंडित नेहरू यांच्या मंत्रिमंडळात त्यांना कायदामंत्री म्हणून स्थान मिळाले.

भारतीय संविधानाचे शिल्पकार

---

डॉ. आंबेडकर हे भारतीय संविधानाच्या मसुदा समितीचे अध्यक्ष होते. त्यांनी भारतीय समाजात समानता, धर्मनिरपेक्षता, बंधुता, आणि कायद्याचे राज्य यांचे मूल्य घालून दिले. संविधानात त्यांनी खालील गोष्टींसाठी विशेष भर दिला:

• अनुच्छेद १७ : अस्पृश्यता निर्मूलन
• अनुच्छेद १५ : धर्म, जात, लिंग इ. बाबतीत भेदभाव न करण्याची हमी
• मूलभूत हक्क आणि कर्तव्ये
• राज्य धोरणाचे मार्गदर्शक तत्त्वे त्यांनी असा भारत घडवण्याचे स्वप्न पाहिले होते जिथे कोणत्याही व्यक्तीला तिच्या जातीवरून वागवले जाणार नाही.

बौद्ध धर्म स्वीकार

---

डॉ. आंबेडकर यांचे निधन ६ डिसेंबर १९५६ रोजी दिल्लीमध्ये झाले. त्यांच्या निधनानंतरही त्यांचा वारसा अधिक मजबूत होत गेला. आजही:

• १४ एप्रिल रोजी त्यांचा जन्मदिवस 'सामाजिक न्याय दिन' म्हणून साजरा केला जातो.
• त्यांच्या नावावर विद्यापीठे, रस्ते, वाचनालये आणिसंस्था स्थापन करण्यात आल्या आहेत
• त्यांनी लिहिलेले साहित्य, जसेअनिहायलेशन ऑफ कास्ट", "बुद्ध आणि त्यांचा धम्म", आजही अभ्यासले जाते.
• लाखो युवक त्यांच्या विचारांनी प्रेरणा घेतात